اهمیت هوای پاک

دیدن آسمان آبی با ابرهای سفید این روزها برای اکثر مردم ، به خصوص کسانی که درابرشهرهایی چون تهران زندگی می کنند ، بی شک به یک آرزو شبیه است.

آلودگی هوا یعنی حضور یک ، چند و یا مخلوطی از آلوده کننده های مختلف در هوای آزاد ، به اندازه ای است که برای انسان مضر بوده و یا موجب زیان رساندن به حیوانات ، گیاهان و اموال شود.
اما پدیده آلودگی هوا در مناطق شهری ، یکی از ره آوردهای انقلاب صنعتی است که از سیصد سال قبل شروع و با توسعه صنعتی و زیاد شدن شهرها بر میزان و شدت آن روز به روز افزوده می شود . تکیه اساسی بر منابع انرژی فسیلی از قبیل زغال، نفت ، گاز و در نهایت آزاد شدن مواد ناشی از احتراق این مواد ، فرآورده های مضر و زیانبخشی را به همراه می آورد که حیات موجودات زنده به ویژه انسانها را تهدید می نماید .

از نخستین دهه های قرن بیستم ، به دنبال مشاهده ارتباط میان آلودگی هوا و تخریب محیط زیست ، بسیاری از کشورهای صنعتی پیشرفته ، تحقیقات و برنامه های علمی برای کنترل آلاینده های بسیارمضررا آغاز نمودند ، اما متاسفانه در اکثر قریب به اتفاق کشورهای در حال رشد این مسئله آن طور که باید مورد توجه قرارنگرفته و وضعیت آلودگی هوا در شهرهای بزرگ روز به به وخامت می گذارد.

به هر حال آلودگی هوا دراثرچهارعامل اصلی ، تشدید می یابد که عمدتاً ازعواقب صنعتی شدن محسوب می شوند :

زیاد شدن تعدادشهرها و ترویج فرهنگ شهرنشینی .
گسترش ترافیک شهری .
توسعه سریع اقتصادی .
افزایش مصرف انرژی در بخشهای دیگر.
البته عامل اصلی آلودگی هوا در شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ ایران ، افزایش بی رویه مصرف انرژی در کشور است.

آلودگی هوا و مسمومیت گیاهان

گیاهان، قربانیان ناخواسته آلودگی هوا هستند و بر اثر آلودگی هوا مسموم می شوند. بر این اساس، با این که گیاهان از عوامل مهم کاهش آلودگی هوا بـه شمـار می آینـد، ولـی افزایـش مقـدار و غلظت آلوده کننده ها در 10 سال گذشته موجب شده تا گیاهان نیز آسیب ببینند. تحقیقات نشان می دهد یکی از این عوامل تاثیرگذار، دی اکسید گوگرد است، این گاز در فضا اکسید می شود و در بخار آب حل می گردد و به این ترتیب، اسیدسولفوریک تولید می کند. این اسید باعث افزایش اسیدیته باران می شود و مسمومیت موضعی در گیاهان به وجود می آورد. همچنین این گاز از طریق روزنه ها وارد گیاهان می شود و با آب موجود در گیاه، تولید اسید می کند که این اسید باعث مسمومیت گیاه، تخریب روزنه ها و مانع فتوسنتز می شود.

همچنین براساس تحقیقات کارشناسان محیط زیست، آلاینده ازن موجود در هوا می تواند روی میزان گل دهی، میوه و حساسیت به بیماری درختان و گیاهان تاثیر داشته باشد. این تحقیقات نشان می دهد آلاینده های موجود در هوا باعث می شود روزنه های برگ گیاه از خود، حالت دفاعی داشته باشند و در مقابل آلاینده ها بسته شوند. نوع و درجه واکنش برگ گیاه به ازن بستگی به نوع، درجه، شدت و مدت زمان تماس با ازن دارد، به طوری که تماس معین این لایه معمولا در رطوبت بالا اثر زیادتری نسبت به رطوبت کم دارد، زیرا در رطوبت بالا روزنه ها بیشتر باز هستند و تبادل گازها به آسانی صورت می گیرد.

همچنیـن بـر اثـر آلودگـی هـوا، سبزینـه گیـاه از میـان مـی رود و باعث می شود برگ گیاه که مواد مورد نیاز برای درختان و گیاهان را فراهم می کند، زرد شود. به این ترتیب مواد غذایی مورد نیاز به درختان و گیاهان نمی رسد. نشانه های مسمومیت گیاه با آلاینده های هوا را می توان به صورت پلاسیدگی یا مرگ سلول های گیاه مشاهده کرد که بر اثر تماس با غلظت های کم آلودگی در دراز مدت به ریزش گیاه منجر می شود و این موضوع، حساسیت گیاه را نسبت به بیماری افزایش می دهد و گیاه را آسیب پذیر می کند. به این ترتیب، آلاینده ازن می تواند باعث کاهش فتوسنتز، کاهش سطح برگ، کاهش امکان بهره وری از آب و کاهش گل و میوه در گیاه شود.

آلودگی هوا و آثار آن بر بارداری

تحقیقات نشان داده است طیف وسیعی از اختلالات و عوارض آلودگی هوا بر دستگاه تولید مثل، باردای، جنین و نوزاد اثر می گذارد. همچنیـن تحقیقاتـی در مـردان درخصـوص تغییـرات کیفـی و کمـی اسپـرم صتورت گرفته که نشان دهنده نقش منفی آلاینده هایی مثل سرب، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق است.

بررسی ها نشان می دهد؛ اثرات آلاینده ها بر جنین شامل عوارضی مانند وزن پایین زمان تولد، تاخیر رشد داخل رحمی و مرگ داخل رحمی است که آلاینده های منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق، بیشترین تاثیر را در این میان دارند. میزان مواجهه مادر با گروهی از ذرات معلق یا هیدروکربـن در هشتمیـن مـاه بارداری بـر رشد جنین اثر مستقیم دارد. این اتفاق بیشتر در نواحی صنعتی و شهرهای بزرگ بویژه در زمستان رخ می دهد. از سوی دیگر، تحقیقات نشان می دهد زنان بیشترین گروه آسیب پذیر و در معرض خطر آلودگی هوا در منزل هستند.

بیماری ها بر اثر تنفس آلاینده ها

بر اساس تحقیقات، وسایل نقلیه موتوری در شهرهایی مانند تهران بیش از 95 درصد از منواکسید کربن موجود در هوا را تولید می کنند که تنفس آن، به سکته های قلبی و مغزی منجر می شود. غلظت منواکسید کربن در ساعات اولیه صبح و ساعات پایانی روز به بیشترین مقدار خود می رسد؛ در صورتی که در روزهای آخر هفته و تعطیل، غلظت این آلاینده ها در ساعات پایانی روز کاهش قابل توجهی می یابد. حتی مقدار بسیار کم کربوکسی هموگلوبین باعث آثار فیزیولوژیک مهمی در بدن می شود و با افزایش آن، درصد این اثرات افزایش می یابد. افراد مبتلا به بیماری های قلبی نسبت به افزایش کربوکسی هموگلوبین، بسیار حساس هستند زیرا با افزایش غلظت این ترکیب در خون، قلب باید برای جبران کمبود اکسیژن، سریع تر کار کند.
مطالعات نشان می دهد حتی در مقادیر کمتر از 2 درصد نیز احتمال حمله قلبی در افراد وجوددارد.کاهش غلظت اکسیژن در خون، بر فعالیت مغز نیز تاثیر به سزایی دارد. مطالعات در این زمینه نشان می دهد در 2.5 درصد کربوکسی هموگلوبین، قدرت تفکیک اشیاء و اشخاص به وسیله مغز انسان کاهش می یابد و در 5 درصد کربوکسی هموگلوبین، سرعت واکنش های عضلانی تحت تاثیر قرار می گیرد و در بیماران قلبی علائم استرس افزایش می یابد. بررسی ها نشان می دهد؛ در 10 درصد کربوکسی هموگلوبین، بیشتر مردم به سردردهای شدید دچار می شوند و در صورت افزایش کربوکسی هموگلوبین به میزان 50 درصد، مرگ شخص حتمی خواهد بود.

حمل و نقل و آلودگی هوا

بیش از 20 درصد مصرف انرژی کل کشور در تهران صورت می پذیرد، فراتر از 2.5 میلیون خودرو در آن تردد می کند و حمل و نقل در تهران به تنهایی معادل 2 برابر کربن سرانه تولید شده در کشورهای جهان سوم را ایجاد می کند. در حال حاضر، بسیاری از شهرها حتی در کشورهای توسعه یافته دارای سطوح خطرناکی از آلودگی هوا هستند. این معضل بزرگ از طریق جریان باد یا حرکت وسایل نقلیه موتوری در شهرها منتشر می شوند. ورود خودروهای بیشتر در جاده ها و خیابان های یکسان به معنی ترافیک سنگین تر و هوای کثیف تر است. آلودگی های میکروبی حاصل از حمل ونقل در شهر نیز قابل توجه است.

تحقیقات نشان می دهند زندگی در مجاورت بزرگراه های پر ترافیک با نرخ سرطان در کودکان ارتباط مستقیم دارد، به طوری که کودکان ساکن در منازل مجاور خیابان هایی که بالغ بر 20 هزار خودرو در آن به طور روزانه تردد می کنند، حدود 6 برابر بیشتر از دیگر کودکان در معرض آسیب هستند. دلیل اصلی سرطان خون در کودکان و بزرگسالان، تاثیر هیدروکربن های حلقوی ازجمله بنزن است که منبع عمده انتشار آنها خودروها هستند.

ضرورت داشتن هوای پاک

از آنجا که آلاینده‌های زیست‌محیطی، انسان عصر حاضر را مورد تهدید قرار داده است، پرداختن به این موضوع مهم در آستانه آلودگی بالا و غیرقابل تحمل هوا در تهران و دیگر ابرشهرها ضروری به نظر می‌رسد تا از جهات مختلف مورد بررسی و واکاری مجدد قرار گیرد. دیدن آسمان آبی با ابرهای سفید این روزها برای اکثر مردم، به‌خصوص کسانی که در ابرشهرهایی چون تهران زندگی می‌‌کنند، بی‌شک به یک آرزو شبیه است.

آلاینده‌های زیست‌محیطی غالبا با عامل انسانی و عملکرد او در طبیعت ظهور و بروز می‌کنند، بخش مهمی از این آلاینده‌ها که ناشی از سوخت ماشین‌آلات سنگین و سبک، و کارخانه‌ها است موجبات آلودگی هوا و آلودگی صوتی را فراهم می‌کند. اخیرا طرح آلودگی هوا که به رسانه‌ها کشیده شده، ابعاد گسترده‌ای به خود گرفته‌ است، این موضوع از این نظر که زنگ خطر را به صدا درآورده و به ما هشداری جدی می‌دهد مثبت ارزیابی می‌شود و برای فرهنگ‌سازی جهت مقابله با وضع موجود ضروری به نظر می‌رسد. پدیده آلودگی هوا در مناطق شهری، یکی از رهاوردهای انقلاب صنعتی است که از 300 سال قبل شروع و با توسعه صنعتی و زیاد شدن شهرها بر میزان و شدت آن روز به روز افزوده می‌شود. تکیه اساسی بر منابع انرژی فسیلی از قبیل زغال، نفت، گاز و درنهایت آزاد شدن مواد ناشی از احتراق این مواد، فرآوردهای مضر و زیان‌بخشی را به همراه می‌آورد که حیات موجودات زنده و به‌ویژه انسان‌ها را تهدید می‌کند. از نخستین دهه‌های قرن بیستم، به‌دنبال مشاهده ارتباط میان آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست، بسیاری از کشورهای صنعتی پیشرفته، تحقیقات و برنامه‌های علمی برای کنترل آلاینده‌های بسیار مضر را آغاز کردند، اما متاسفانه در اکثر قریب به اتفاق کشورهای در حال رشد این مساله آن‌طور که باید مورد توجه قرار گیرد، قرار نگرفت و وضعیت آلودگی هوا در شهرهای بزرگ روزبه‌روز، رو به وخامت است. آلودگی هوا در اثر چهار عامل اصلی زیر، تشدید می‌شود که عمدتا از عواقب صنعتی شدن هستند:

زیاد شدن تعداد شهرها و ترویج فرهنگ شهرنشینی
گسترش ترافیک شهری
توسعه سریع اقتصادی
افزایش مصرف انرژی در بخش‌های دیگر.
لذا با توجه به موارد فوق، ضروری به نظر می‌آید که برای بسترسازی و اشاعه فرهنگ حفظ و حراست از هوای پاک در کشور باید شرایطی را برای شهروندان فراهم آورد تا با اطلاع‌رسانی به‌موقع مشارکت فعال آنان میسر شود. علاوه بر آلاینده‌هایی که بدان اشاره شد، پساب فاضلاب برخی از کارخانه‌های صنعتی و واحدهای تولیدی در مسیل‌های اطراف شهر رها شده و منبع بیماری‌های مختلف می‌شود. این عارضه صنعت صرفا به آلودگی رودخانه‌ها و مسیل‌ها و آبراهه‌ها ختم نمی‌شود بلکه هدایت پساب فاضلاب صنعتی به چاه‌ها، آب‌های زیرزمینی را نیز آلوده می‌‌کند. اضافه بر زباله‌ها، خاکروبه‌ها نیز در گوشه و کنار مسیل‌های شهر، به‌عنوان عوامل مزاحم آلاینده‌هایی همچون غیراستاندارد بودن خودروهای تولیدی و تولید انبوه آنها علاوه بر افزایش میزان مصرف سوخت عامل مهمی در افزایش منواکسیدکربن هوا محسوب می‌شود. با وجودی که شهروندان کلانشهرها به اهمیت هوای پاک واقف هستند اما نکات زیر می‌تواند شهرمان را برخوردار از هوایی آبی و پاک کند تا با هوای سالم، شهروند سالم و شهری سالم؛ به مقابله جدی‌تر با آلاینده‌های زیست‌محیطی شهرمان بپردازیم.

1- فرهنگ‌سازی برای استقبال عمومی شهروندان به استفاده مطلوب از وسایل نقلیه عمومی به جای تک‌‌سرنشینی از طریق رسانه‌های گروهی و متولیان امر آموزش.
2- کاهش و با ثبات نگهداشتن نرخ حمل‌ونقل درون‌شهری با هدف گرایش عمومی به استفاده از وسایل نقلیه عمومی با همکاری مسوولان ذیربط.
3- ترویج فرهنگ گازسوز کردن خودروها اعم از شخصی، تاکسی و اتوبوس‌ها و حمایت یارانه‌ای دولت از این طرح.
4- حفظ توسعه فضاهای سبز شهری و بهره‌برداری بهینه از آنها با مشارکت جدی شهروندان.
5- هماهنگی‌های دلسوزانه و در عین حال مدبرانه دستگاه‌های اجرایی ذی‌مدخل در مقابله جدی با تخریب عوارض طبیعی اطراف شهر، ساخت‌و‌سازهای غیرقانونی، تغییر مسیر رودخانه‌ و بستن آبراه‌ها و… .
زیاده روی های انسان

خداوند، آفرینش انسان را به گونه ای قرار داده که برای زیستن، به تمامی آفریده های او نیاز دارد. از جمله این آفریده ها، هوای پاک و نیاز انسان به آن است تا بدین وسیله به حیات خود ادامه دهد. خداوند با حکمت و تدبیر خود، شرایط محیط زیست انسان را به گونه ای آفریده که تمامی مواهب دست به دست هم دهند و شرایط زیست سالم را برای او به وجود آورند. حرارت خورشید و تابش آن بر دریاها، بخار شدن آب دریاها، وزش بادها، ریزش باران، و وجود گیاهان و جنگل ها در زمین، همه برای این است که انسان از آنها به خوبی استفاده کند و به پرستش خدای تعالی بپردازد. البته زیاده خواهی های انسان همیشه برای او دردسرساز بوده و سبب شده تا نه تنها از این نعمت ها استفاده درستی نکند، بلکه با دست خود به آلوده کردن محیط زیست و از بین بردن این منابع طبیعی بپردازد.

شکر نعمت

خداوند در قرآن کریم خطاب به انسان ها می فرماید: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس گویید و ناسپاسی نکنید». امام علی علیه السلام نیز سپاس گزاری از نعمت ها و فراهم آوردن موجبات خشنودی خدا را، نخستین حق از حقوق خدا می داند. هوای پاک، هوایی است که خداوند با توجه به نیاز انسان ها و دیگر موجودات زنده روی زمین، برای حیات آنها خلق کرده است. خدا با آفرینش انسان ها، حیوانات و گیاهان، عوامل تولید کننده هوای پاک را به وجود آورده، برای هر یک از این موجودات شرایط زیست سالم را فراهم کرده است. آفرینش جوّ زمین به گونه ای که هر یک از موجودات بتوانند نیازهای خود را برطرف سازند، از جمله نعمت هایی است که خداوند به مخلوقات ارزانی داشته است. بنابراین، شکر این نعمت ها بر ما واجب و لازم است و آلوده نکردن این هوای سالم و طبیعی، خود نوعی شکر این نعمت به شمار می آید.

پاسخ به یک سؤال

هنگامی که چندی از شهر و دغدغه های آن دور می شویم و قدم در طبیعت پاک و باصفای روستا می نهیم، دلمان می خواهد همه سلول های بدنمان سلول های تنفسی شوند تا از هوای پاک روستا بهره ببریم. درختان بلندی که شاخه هایشان را به دنبال وزش آرام نسیم به این سو و آن سو می فرستند، آسمان آبی، صدای خوش جویبارها و رقص گندمزارها در باد، همه نشان از وجود خدایی دارند که تمامی آفرینش را مسخر انسان کرده است. او هوای پاک را آفرید تا انسان و دیگر موجودات از آن بهره برند و شکرش را به جای آورند. اما آیا از خود پرسیده ایم اگر آفرینش این همه دقیق نبود و هوای پاک برای تنفس موجودات آفریده نمی شد، چه پیش می آمد؟ پس چرا با دستان خود هوای پاک را آلوده کنیم و از نعمت خداوند استفاده بهینه نکنیم.

رعایت حقوق دیگران

هوا، لازمه حیات است و نیاز به آن بیش از آب و غذاست. در اهمیت هوا همین بس که آدمی می تواند بدون غذا چند روز یا چند هفته زندگی کند، ولی بدون هوا چند دقیقه بیشتر نمی توان زنده بود. استفاده از هوای پاک و سالم، از جمله حقوق طبیعی انسان هاست. امام علی علیه السلام می فرماید: «خداوند پاک حقوق مردم را بر حقوق خود مقدم داشت. پس هر که حقوق بندگان خدا را رعایت کند، حقوق خدا را رعایت کرده است». آلوده نکردن هوا، یعنی رعایت این حق از حقوق طبیعی مردم که رضایت خدا و رعایت حقوق او را در پی دارد. همان گونه که دوست داریم در هوای پاک و عاری از هرگونه آلودگی نفس بکشیم، باید برای دیگران نیز همین را بپسندیم و از آلوده کردن هوا بپرهیزیم.

تهدید سلامتی

بشر از آغاز زندگی تاریخی خویش، به منظور برآوردن نیازهای اولیه و اساسی خود، به بهره برداری از منابع موجود دست زده است. این روند پیوسته تا امروز مراحل مختلفی را پشت سر نهاده است. تحولات سریعی که علم و صنعت جدید در طی صد سال اخیر ایجاد کرده، حفره ای که در لایه محافظ زمین در قطب جنوب ایجاد شده، و کاربرد گازهای شیمیایی و باکتری های مرگ آور، باعث نامساعد شدن هوای محیط زیست برای همه موجودات کافی نت صورتی روی زمین شده است. افزایش مقدار کربن حاصل از دودکش کارخانه هایی که مواد سوخت فسیلی مصرف می کنند یا کربن حاصل از سوخت خودروها یا سوختن چاه های نفتی و از بین بردن یا آتش زدن جنگل ها که شش های زمین هستند، باعث تشدید حالت گلخانه ای و در نتیجه، گرم شدن بیش از حد کره زمین می شود و این حالت، سلامت موجودات کره زمین را تهدید می کند.

آینده ای تاریک

مواد آلوده کننده هوا ممکن است منشأ طبیعی داشته باشد، مثل دود حاصل از آتشفشان ها یا آتش سوزی های جنگل ها و علفزارها، ولی بیشتر مواد آلوده کننده خطرناک، از فعالیت های انسان سرچشمه می گیرد. آلودگی هوا حد و مرزی نمی شناسد و همراه باد به سراسر دنیا کشیده شده، باعث ریزش باران های اسیدی می شود و باران های اسیدی نیز جنگل ها را نابود می کند. ضایعاتی که در جوّ زمین و بر اثر انباشته شدن گازهای حاصل از جنگ های شیمیایی، دودکش کارخانه ها و به ویژه خودروها به وجود می آید، جبران ناپذیر است. پیدا شدن حفره ای در لایه محافظ زمین یا افزایش حالت گلخانه ای بیش از حد روی سیاره زمین، به سهولت قابل ترسیم نیست. به خصوص کاهش لایه ازون به حدی جدّی و خطرناک است که حتی دانشمندان نمی توانند به طور دقیق پیش بینی آینده آن را کرده، چاره قطعی برای آن بیابند.

بیماری های ناشی از آلودگی هوا

ساکنان شهرهای بزرگ به علت آلوده بودن هوا، اغلب به ناراحتی های دستگاه تنفسی، قلبی، چشمی، آلرژی یا آسم مبتلا هستند.کافی نت صورتی هوای این شهرهای بزرگ و آلوده، موجب سوزش ریه ها می شود. عفونت قسمت های فوقانی دستگاه تنفس، برونشیت و التهاب ریوی، به دلیل وجود ذرات معلق در هواست. آلودگی هوا احتمال ابتلا به سرطان را افزایش می دهد و ضریب هوشی کودکان را پایین می آورد. سر درد، ضعف، سرگیجه، تهوع، اختلال در انتقال اکسیژن به بافت های بدن، ضربان شدید قلب، سکته قلبی و کاهش ظرفیت ششی، از دیگر اثرات آلودگی هوا بر سلامت است. مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا، چهار برابر مرگ و میر ناشی از ایدز است. بیماری های ناشی از آلودگی هوا، چهارمین رتبه مرگ و میر را به خود اختصاص داده است.

پیش گیری از آلودگی

برای داشتن هوای پاک و سالم در عصر کنونی که عصر فن آوری و استفاده از وسایل پیشرفته است، باید اقدامی جدّی صورت گیرد؛ چرا که با افزایش جمعیت، اگر روند آلوده کردن هوا به همین ترتیب پیش رود، به زودی شاهد نابودی لایه ازون بوده و با از بین رفتن آن، محیط زیست نابود می شود. استفاده از وسایل نقلیه عمومی، مترو و دوچرخه، انتقال کافی نت صورتی و ساخت کارخانه ها و پالایشگاه ها به خارج از شهرها، تهیه بنزین با فرمولی که بهتر بسوزد و کمتر آلودگی ایجاد کند، کاشت درختان و ایجاد فضای سبز در شهرها، حفظ و احیای جنگل ها، استفاده از سوخت گاز طبیعی و انرژی هسته ای، سرپوشیده کردن فاضلاب ها برای متصاعد نشدن گازهای ناشی از تجزیه آنها در برابر خورشید، دفع و نابود کردن صحیح زباله ها به ویژه زباله های بیمارستانی و…، از جمله اقداماتی است که با انجام آنها می توان از آلودگی هوا جلوگیری کرد.

فرهنگ حفاظت از محیط زیست

حفاظت از محیط زیست گرچه مسئله ای جهانی است، می توان آن را از سطحی کوچک تر آغاز کرد؛ برای مثال حفاظت از محیط خانه، روستا، شهر، رودخانه و دریاچه در برابر آلودگی. البته در این رابطه بیش از هر چیز لازم است نگرش های خود را درباره محیط، مسائل محیطی و حفاظت از محیط زیست ارزیابی کنیم و مورد تجدید نظر قرار دهیم. بسیاری از کارشناسان معتقدند که این کار بیش از هر چیز از راه به اجرا درآوردن روندهای تازه تربیتی امکان پذیر است؛ لذا آموزش گروه های انسانی را برای حفاظت از محیط زیست لازم و ضروری می دانند. شعار «حفاظت از محیط زیست، نگاهبانی از زندگانی خویشتن است»، شعاری است که رفتار فردی و اجتماعی را هدایت می کند تا از امکانات طبیعی زندگی استفاده بهینه کرده، آنها را نابود نسازیم.